آواشناسی سومری از پروفسور آرنو پوبل بخش مصّوت ها

 در این جا از بند های 9 تا25  کتاب " زمینه های دستور زبان سومری " نوشته پروفسور آرنوپوبل سومر شناس مشهور
 بخش مصّوت های آوا شناسی سومری (ترجمه از آلمانی) را تقدیم دوست داران فرهنگ و تمدن ایرانی می نمائیم.

III  آواشناسی سومری

1- مصّوت ها

9- الف. حروف صدا دار یا مصّوتهای شناخته شده از طریق کتیبه های یافت شده سومری مصوت های a,e,i,u میباشند، حروف صدادار مرکب در زبان سومری شناخته نشده اند،وبرای   این زبان بیگانه هستند.( باید توجه شود، باوجودیکه گاهی در اکدی کلماتی تظیر gairu و kugaede وغیره یافت می شوند، ولی این مصّوت ها هم مصّوتهای ساده هستند، ومصّوت مرکب تلقی نمی شوند، در نتیجه در زبان اکدی هم مصّوت مرکب وجود ندارد، یا بدست نیامده است..

10- ب. در سطوح دیگر احتمال وجود حروف صدا دار بسیار است، وبا این توضیح امکان کامل شدن حروف صدادار با یافته های جدید را نمی توان نادیده گرفت. در آموزشهای بابلیان ریشه مصّوت های مرده هم مانند :  umum و imin= ia-min بمعنی عدد "7"، ulul وalal بمعنی" کشتزار، چراگاه" ،  ، nagga وniggi بمعنی " فلز سرب"، dib ،dab وdub بمعنی " گرفتن، دستگیر کردن" ، en(ewen),umun(=uwun),ün, وú(n) بمعنی "آقا، سرور، عالی جناب، روحانی ارشد" ، ara(d),aru(d), وeri(d) بمعنی " برده ، خادم"، uru بمعنی " شهر" و eri      در Eri- جدید  را نمی توان نادیده گرفت. در آموزشهای بابلیان ریشه مصّوت های مرده هم مانند:umum وimin  (ia-min) بمعنی عدد "7"، ulul وalal  بمعنی" کشتزار، چراگاه" ، nagga وniggi بمعنی " فلز سرب"، dib ،dab وdub بمعنی " گرفتن، دستگیر کردن" ، en(ewen),umun(=uwun),ün, وú(n) بمعنی "آقا، سرور، عالی جناب، روحانی ارشد" ، ara(d),aru(d), وeri(d) بمعنی " برده ، خادم"، uru بمعنی " شهر" و eri      در Eri-dû(g)ki و Eri-da(g)ki نام شهر"اریدو" ، gi$ وmu($) بمعنی " مرد، انسان" وغیره آموزش داده میشد.   و Eri-da(g)ki نام شهر"اریدو" ، gi$ وmu($) بمعنی " مرد، انسان" وغیره آموزش داده میشد.
11-   ج. کاتبین بعدی  تمایل به دگرگونی وتکیه نکردن بر مصّوت های انتهای کلمه داشته اند. این تغییرات در کلیه عناصر دستوری هم مشاهده میشود. بطور مثال: روی مصّوت انتهائی –a از وجه امری فعل تاکید نمی شد. همینطور هم روی مصّوت آخر اسم فعل ها یا افعال اسمی تکیه نمی گردید، و به تلفظ نمی آمد. بطور کلی ، حروف صدا دارعناصرساختاری کلمه، بدون تکیه صدا بکار می رفت. این کاتبین گرایشی به حروف مصّوت کشیده a وخفیف e(i) یا u نشان نداده اند، ودر مواردی سکون مصّوتها را مانند: e$sadu بصورت e$sa-du(=ZAG-›A-du)  ، در مخروط Urukagina ،  , BC  3 ₁₂یا ستون  2₁₁ کتیبه é$‹a-zä-du‹a,2R 27 Nr.2   ،  و کتیبه ، _25a   5R 23 وe$sade ، بصورت e$sad-e (=ZAG-›A-e),  از استوانه B "گودا"، kú-e  بمعنی " بخور" بجای kú-a (مشتق ازku-e )، در کتیبه 4 R Nr. 2₅(—676ff); ؛ کلمه ginn-I (ginn-a)  بمعنی" رفته، سفرکرده" در (—719ff); ؛ sim-ud-a ( بجای sì-mu-da)  در ستون 6_14.25 استوانه B " گودا" و sim-ud-a  ( بجای sì-ma-da ) در همان استوانه "گودا" ستون12₉،724)  — ) بمعنی " محاصره کردن"  وغیره  نشان داده اند.
 

12- د.عناصرساختاری مصّوت های" افعال" و"ضمیرها" بطور قطع در برابر مصّوت های معادل نادیده گرفته شده اند، و در اصل کاربرد مصّوت های کهن بر مصّوت های جدید ترجیح داده شده اند. برای صورتهای ضمیری مانند:mendan-a (menden-a) بمعنی " بما" menzan-àm (menzan-àm) بمعنی " شما ، مال او" و برای صورتهای افعال با پیشوند mu قبل از میانوند –ni- این پیشوند اغلب تبدیل به mi ( ویا; — 568 ( mi-ni- میگردد. همینطور پیش از میانوند –(e)ra- به ma- ( یاma-ra; — 564 ) تغییر می یابد؛ حرف نفی nu بمعنی " نه" پیش از ba وbi تبدیل به li و la ، مانند نمونه هایli-bi و la-ba در—634 میشوند. جزء ĥe بمعنی " میل دارم" پیش از پیشوند ba-,m(u-,-)a- و(i-e-)ra- بهĥa- (مانند ĥa-ba-,ĥa-ma-,‹a-ra-; — 643 ( تبدیل میشود. نشانه ĥe قبل از mu- ، دردوره سومریها بشکلĥu – ( مانند646 — ( ‹u -mu ; نوشته می شد. درزمان سومریها ĥe برای متون نارساتر تبدیل به ĥa- ( نظیرĥa-mu- —645) می شد. قبل ازمیانوند-ni- نشانه –ti- بجای نشانه –da-( مانند:-ti-ni بجای –da-ni در—507 ) آورده میشود.

13- این نوگرائی سنتی با توجه به آنچه درزیر می آید، خود باعث انحطاط زبان سومری گردید: ابعاد عنصر-ra- اغلب درجمله درمکان بعد از -e- بمعنی " تو" قرار میگیرد، پس از آن e بمعنی " تو" آورده میشود. چگونهra براساس نادیده گرفتن قاعده دستوری تبدیل به ri میشود . این مثال را مقایسه کنید: ĥe-i-e-ra-pád) ĥe-(i-e-)ri-pá(d) ( بمعنی" میل دارد ترا دعوت کند".CT 16, 39 Rs.11,12 (— 508)، علاوه بر آن باز هم مشاهده میشود، بعد از ضمیر-e- بمعنی " تو" نشانه -da- تبدیل به -di- میشود. نمونه : ( -ĥuluĥ-e ba-e-di-ĥuluĥ-e(ba-e-da بمعنی " از تو ترسیدند". CT 15, 1514 (— 509) ؛ همینگونه -ta- پس از ume-(u-immi-) تبدیل به -te- بشکل ú-me-te-gur-gur=kuppirma میشود. CT 17, 29185 (— 510) . بدین گونه این نوگرائی سنتی و جایگزینی مصّوت ها ی قبلی در رابطه با e در مورد ساختار عناصر دستوری حروف اضافه پس آیندی نیز اعمال شده اند، ومصّوتهای u از حروف اضافه، پس از ریشه افعال دارای مصّوت u ، تغییر میکنند. نمونه های :al-gubb-u$ (al-gubb-e$) بمعنی " رسیدند ، آمدند"، ستون 221 کتیبه ASK 2 ؛ یا bí-b-gubb-u-a(bí-b-gubb-e-a) بمعنی " چه برقرارمیشود"، یا سطر43 همان کتیبه ، عبارت R-S-§-b.45 یاi-b-da-b-kurr-u-a بمعنی " چه عوض میشود." ، یا در سطر 21 از ستون 1 استوانه VA 5950 " Warad – sin " عبارت nig-nu-kurr-ud-a (nig-nu-kurr-ed-a) بمعنی " هیچ چیزش عوض نشد." یا درسطر20 از ستون 9 کتیبه استوانه B "گودا" Gudea عبارت tum-ud-a (tum-ed-a) بمعنی " سرنگون شدند"، یا درسطر18 ستون1کتیبهASK 1 درعبارت i-n-sim-u$ (i-n-sim-e$) بمعنی " او داده است"، یا در سطر 19 کتیبه بالا عبارت i-n-sim-u(i-n-sim-e) بمعنی " وجود دارد" یا در سطر 8 ستون 13 کتیبه BE III 1 Nr. عبارت sim-ud-a (sim-ed-a) بمعنی " پذیرفتند" وغیره بعنوان شاهد آورده شد. بر عکس تحت نفوذ سنت گرائی اگرریشه sim درمقابل نشانه اولیه sumوجود داشته باشد، صامت m را بجای w بکارمی بردند. همینطور بازهم احتمالا یک تغییردرمصّوت u در نزدیک یک e میانی ریشه فعل صورت گرفته است( بند16 دیده شود.) . نمونه: sud-u (sud-a) ،. بمعنی " دور، بعید"، " گسترده" از استوانه A 74,92 " گودا" ، یا عبارت sim-u-$ (sim-a-$) بمعنی " پذیرفتند" ، در سطر 4و11 ستون 2781 کتیبه ITT II ، یا باز هم عبارت badd-u همسان badd-a بمعنی " ترا دورکرد"، در سطر 25 ستون 5 کتیبه CT 16,12ff ، یا عبارت ba-n-badd-u$ ( ریشه badw هم نوشته شده است.) همسان عبارت ba-n-badd-ae$ بمعنی " اوخود دور شد" ،" هزیمت کردند". کتیبه CT 16, 42ff69 ، یا zid-u, بجای ، zi-du (zid-a) "بمعنی " احکام، ، فتاوی" ( صورت دیگر? zi-DU)، در 4 R 28 Nr. 1Rs.10 . ولی اگر در برخی کلمات( نظیر: عبارت gin-I (gin-a) ) بطور متناوب این دگرگونی وجایگزینی بین a وi رخ دهند، دراصل ممکن است، تاثیر مشابهی دررجعت به ریشه اولیه کلمه دارند، ولی باید بطور مشروط پذیرفته شوند.( بند 16 دیده شود.)

14- ه. دراکثر ریشه های لغات دو سیلابی مصّوت های یکسان استفاده میشوند، ودر هر دو سیلاب حرف صدا دار یکسانی وجود دارد.( برای شاهد راس بند89 بخش IV را مشاهده کنید.).

15- و. مصّوت های انتهائی کلمه می توانند، در تلفظ ، بصورت های خفیف یا غیر ملفوظ ظاهر گردند. چنین حلتی برای حروف صدا دار اضافه پسایندی نظیر –ra,-$u و -ta که در انتهای کلمه آورده میشوند، نیزصادق است. بعضاً بطورمرتب وگاهی تنها هنگامیکه این مصّوت همراه با -r یا (-r) ، -$ ، (-d) و (-t) آورده میشود ، صدای مصّوت پسایندی خفیف یا غیر ملفوظ است. ( بندهای: 356،360،363 )؛ همینطور هنگامیکه پیشوند کلمات فوق اسم یا ریشه افعال باشند، ه پسوند های -gimi (gimin) و -dim بشکل -gim و -dim تلفظ می شوند . ( بند 354) . بطور مثال برای مصّوت پسایندی و ریشه فعل e$sadu وe$sade ( بند 16 دیده شود)، را با فعلe$sad در کتیبه استوانه B "گودا" سطر 1ستون 15 مقایسه کنید. همینطور فعل tuku با تلفظ tuk بمعنی " برگرفتن، بر داشتن"، همینطورĥulu,ĥuli با تلفظ ĥul در سطر10 ستون2 کتیبه 2 R 27 Nr. 2 بمعنی "ویران کردن"، یا کلمه bánda با تلفظ bán(d) بمعنی " sila 10 ) در کتیبه NFT S 201 ، یا کلمه giri وmeri با تلفظ gir بمعنی " پا" یا " خنجر" ، همین طور kua باتلفظ ku6 بمعنی " ماهی" در فرهنگ لغات شیکاگو صفحه های 9و108 ، ویا در کتیبه(Sb255 ) کلمه i$i با تلفظ i$ درصفحه 79 فرهنگ لغات بالا بمعنی " کوه" ، همینطور تلفظ کلمه kirrud در (Sb 355) را با تلفظ همین کلمه بصورت kirruda در صفحه 98 فرهنگ لغات شیکاگو بمعنی " شکاف، تنگه وگذر گاه باریک" مقایسه کنید. باز هم ملاحظه میشود، تلفظ مخفف nita و nitaĥ معادل u$ برای کلمه nitaĥu یا u$=e-mi-du آورده شده است. ولی بدون تردید در حال حاضر لازم است ، جایگاه آنرا در گروه کلمات مبهم قرار دهیم. از طرفی تعداد مصّوت های مشابه در کلمات یک یا دو سیلابی ، و همراه با ریشه افعال مشخص نیستند( بند89 دیده شود.).

16- ز. صامتهای کوتاه وغیر ملفوظ گاهی در بین کلمات ساده یا مرکب در نوشتن حذف میشوند. مثال: gigri(gîr-gîri) بمعنی " محوکردن، فرو پاشیدن " ؛ didli(dil-dili) بصورت عناصرمرکب، درسطر39 ستون2 کتیبه Vok.Ass 523 ، یا nitlam با هجا نویسی ni-it-lam i-ntutk-ene (= in-tu-ut-ki-e-ne) ، وگونه دیگر ( با نگارش) in-túk-túk-e-ne بمعنی" آنها در آن بلرزه افتادند."، CT 17, 27f.17 ( دقت گردد علاوه برآن túku با حروف tu-ku معادل اکدی nâ[šu] بمعنی" خود برانگیختن"، لرزیدن" فرهنگ لغت دانشگاه Yale ( در سطر 10 ستون 144ff کتیبه RA XI S. )، یا بجای(nita-dam) nitalam بمعنی" زوجه"، یا gi$-$ukra(gi$-$u-kara)در سطر18 ستون 1 کتیبه( ZA IX S. 159)، بمعنی " نجار" ، یا gidru مانند mudra نزدیک به gi$daru وmuduru بمعنی " چوب دست، عصا"، " عصای رهبری" ؛ یا a$te(a$ita) بمعنی " خواهش، آرزو، خواستن" ، همینطور$emme$la($em(e)-sal(a)) معادل کلمه اکدی $ime$$alû در سطر162 ستون 1کتیبه NVB؛ یا Tidnu(Sb215) وTidanum ( درسطر13 ستون 2 کتیبه استوانه Bاز گودا) بمعنی " سرزمین مغرب" ، همین طور lù-gaba-$u-gar-nu-t(u)ku بصورت مفصل lu-ki-min(=ga-ba-$u-gar)-nu-ut-ku ؛ همچنین شاید با این پسوند-nu-tú-ku) بمعنی " غیر قابل مقاومت" درسطر4 ستون 3 کتیبه KBo 1 ؛ شاید kal(a)g-a بصورت kal-ga بمعنی " نیرومند" ، zal(a)g-a نوشته شده بشکل zāl-ga بمعنی " براق، درخشان" میباشند در حالیکه kala-ga وzala-gaچنین خوانده نشده اند. علاوه بر آن از مشتقات فعل قدیمیkal(a)-g.. در سطور 30و31 ستون48 کتیبه BE VI 2 Nr ؛ وkal-la-g… در سطور25و26 ستون 28 کتیبه BE VI 2 Nr ، وسطر22 ستون16 کتیبه UPUM VII 1 B ، سطور 8 و9 ستون 5 کتیبه 102 –Lugal-(a)ni بمعنی " آقای او، سرور او" ، و درسطر 11 ستون 2 کتیبه استوانه B از "گودا" ( بند214)، یا mu-pad-a-dEnlil-(a)k-e بمعنی " بخواست خدای انلیل" در سطر 11 ستون1کتیبهB وسطر6 ستون1 کتیبه A سنگ نوشته Eannatum ( بند351) . رامی توان نام برد.

 

17- ح. فقدان مصّوتهای آغازین در اسم (d)Ninni(k) Innanna(k) Nin-ann-a(k) بمعنی " ایشتار" و در (d)Mullil (= (d)mu-ul-lil) Umun-lil =(d)Enlil, (d)Ellil ( (d)Ewen-lil) بمعنی" انلیل" خود را نشان میدهد.

18- ط. مصّوت های خفیف یا کوتاه (u,i,a) در ریشه کلمات دو یا سه سیلابی ، در انتهای ریشه کلمه می توانند، بصورت کوتاه یا خفیف تلفظ شوند.( بند89) یا اصلاً تلفظ نشوند. اگر صامتی هم با آخرین مصّوت کلمه یک یا دو سیلابی همراه گردد، وکلمه را تمام کند ، چنین پدیده ای رخ می دهد.

19- ی. علاوه برآن ، مصّوتهای کوتاه یا خفیف احتمالاً در کنار بعضی صامت های انتهائی ریشه های دو سیلابی، در صورتیکه ریشه اصلی یک سیلابی باشد، بدون مصّوتهای ثانوی بعداز صامتهای دوتائی انتهائی، این مصّوتها برعکس عمل میکنند.( بند89).

20- ک. برخی مصّوتهای نظیر، عملکردی برعکس حالت فوق را بیان میکنند، واین هنگامی است که، جایگزین مصّوتهای مخفف دوتائی گردند، ولحن مناسب را به صدای نشانه اضافه کنند. بطور مثال: en (= ê ewen) و (=ûn) umun(=uwun)بمعنی " آقا، سرور"؛ یا sûn sumun بمعنی " کهن، پیر" ؛ یا dû =dumu بمعنی " بچه"؛ یا nîn=nimin(=ni-min) بمعنی" چهل" همینطورgîn( = gi-in) ، یا gî(n)=geme(n) (=gewen)(?) بمعنی" کنیز، خدمتگذار زن" ؛ و بصدای te هم در(n) te=teme معادل کلمه اکدی temennu توجه کنید.

21- ل. برخی مصّوت های ترکیبی مانندa+e بصورت â و مصّوتهای ترکیبی u+e بشکل û نشان داده شده اند. مثال: KA-nummamâa (=KA-nu-mà-mà-e-a) " تا شکایت نکرده باشد." درسطر18 ستون 64وسطر17 ستون 45 کتیبه BE VI 2 Nr ؛ یا KA-nummamâne-a ( = KA-nu- mà-mà-ene-a) بمعنی " تا شکایت نکرده باشید." در سطور23 ستون 32 کتیبه BE VI 2 Nr؛ یا inbâne (= i-n-ba-ene) بمعنی " او سهم دارد." در کتیبه ITT III 278121,22 ؛ یا mâdu(g) با هجا نویس ma-a-dū (mu-,-a-e-dug) بمعنی" توبامن همراهی می کنی." در سطر 13 ستون 2 کتیبه A استوانه " گودا"؛ یا unâdu(g) با هجانویسی ù-na-a-d¥ (= ù-i-na-e-dug) بمعنی" با او سخن بگو." در کتیبهITT II2602 ,34182 ، HGT 65 سطر10 ستون 1 ؛ از سوی دیگر عبارت مشابه آن sá-ba-e-dâ(g) بمعنی" به مقصود رسیدی." در سطر 4 (5)ستون 4 کتیبه HGT 150 ( مربوط به نیپور تقریبا دوره سلسله " ایسین" )، یا کلمه با هجا نویسی ù-um-ta-e-zi(g) (=ù-ì-b-ta-e-zig) بمعنی " به خارج رفتند." در سطر کتیبه CT 17, 9ff82 ؛ یا Ì-zu-(e)nden بمعنی " دانستیم" در سطر 41ستون5 کتیبه2R 16 ؛ یا عبارت muna(n)dū$ (mu-na-n-du-e$) بمعنی " به او علاقه دارید." درکتیبه قربان گاه B 22, A 22 از " ریم – سین "؛ مشابه آن عبارت : mu-e-zu بمعنی" تو میدانی ." در سطر 1 ستون 1 Rs. کتیبه 4 R 28 Nr. ، را میتوان نام برد.

22- م. تغییرات کاهنده مصّوت کوتاه شده ، بدون" تکیه صدا"ی i بلافاصله پیش ازa (مصّوت پس از آن)، بخوبی درترکیبات خود بصورتهای -ani بمعنی " مال او"، " مال شما" و -bi " مال آن" ، "مال این" و با -a ، بمعنی " در ، بر" وبا -ak بمعنی "از"( یکی از نشانه های اضافه ملکی و پسوندهای اضافه ملکی) پیدا میشوند. دقت گردد، علاوه برآن فشردگی و تخفیف صدا در مجموعه -‹i-a معادل -‹âبخوبی در عبارت -‹a-a ونگارش بهم پیوسته a+a ، بجای a+e نشانداده شده اند. مثال : در عبارت nam-lù-gâl-uru-n(i)-a(k) ( نوشته شده بصورت، -uru-na) بمعنی " مردم شهر شان" در سطر9ستون6در کتیبه مخروط " انتمنا" Entemena ؛ یا در عبارت زیر: uru-nam-enn-ak-an(i)-a " در حکومت شهرشان" در سطور35،36 ستون62 کتیبه LIH ؛ یاû(d)-b(i-)a ( نوشته شده بصورت، û-ba ) بمعنی " درآن روزها" درسطر16ستون 99 وستون 98 کتیبه LIH ؛ یا àba-bû(d)-‹i-a ( در لغت ab-ba-gû-ha-a ) بمعنی " گاو ها" در سطر 11ستون103 کتیبه RMANB (SAI 6656), ؛ یا û-sï-hi-a ( با لغت us-su?-‹a-a) بمعنی " گوسفندان" در سطر 11 سطر103 در کتیبه RMANB ، (SAI 7770) این مسئله مشاهده میشود.
23- ن. مصّوت های کوتاه حاصل شده ، همزمانی دقیقی باصامتهای پیش از خود در عبارت زیر دارند. درعبارت : ninnû ( بصورت ni-in-nu-ú ) در سطر35ستون3 کتیبه CT 11, 24ff ؛ یا nin-nu-ú در سطر15ستون4 کتیبه CT 12, 1ff ؛ یا ni-nu-ú درسطر5ستون 3 فرهنگ لغت آشوریAss 523) < nîn-n > nimin-u بمعنی " پنجاه" (10+40) . همین طور مثالهای : aldunnaŠ=aldûn-a-Š=al-du-en-a-$ بمعنی" هنگامیکه به آنجا برگشتی" در سطر 45 کتیبه 4 R 17 Vs ؛ یا imenna ( نوشته شده بصورت ì-me-en-na ) > ì-me-en-a بمعنی " من هستم" در سطر23 ستون 99 و98 کتیبه LIH وغیره نیز وجود دارند. ( تبصره زیر بند469 دیده شود). باز هم دقت گردد، که ترکیب پیشوند ترکیبی bia- (=b-i+-’-a+i-) با ba- و ترکیب پیشوند immia (= immi+’-a-) با imma- ؛ ساخته میشوند. بند 609 و 617 دیده شوند.


24- س. خطای لحن مصّوتهای کوتاه درعناصروساختارنگارش سومریها نیزگاهگاهی یافت می شوند، که بعضاً نتیجه خطای لحن صدا است. مثالها: dingir-âni ( نوشته شده بصورتdingir-ra-a-ni)>dingírrani بمعنی " خدای او" ( بند 215)؛ یاkúgide kugirde (kù-gi-e-de) = بمعنی " جاروکردن، خانه تکانی" ( بند 726) ؛ یاi-n-pad-irme$ ( نوشته شده بصورت . in-pá-de-e-me-eš) = inpádêmeš= i-n-pad-eš بمعنی " شما سوگند خورده اید." ( بند 458) .

25-   ق. به تجربه ثابت شده است،  مصّوتهای مرکب که با نشانه گذاری مشخص میگردند، در دوره های کهن سومری بعضاً بصورت تفکیکی به کار می رفته اند.  مثال: in-pá-de-e-me-eš  و  in-pá-da-e-me-eš بمعنی" شما سوگند خورده اید." ( بند458) ؛ یا ba-an-bad-da-ešبمعنی " تااو خود دور شوند"( بند459)؛ یا enna ba-(n)ra-n-ta-zig-aenn-a-šš بمعنی " تا تو خود رااز او دور داشتی"(464) ؛  یا kúg-aed-e ( نزدیک به kug-ēd-e ) ( بند 727) وغیره شاهد مدعا هستند.

توضیحات: $ بجای "ش" و h که در سومری تلفظ نمی شود بجای " خ" استفاده شده است.

شاد باشید.